آخرین مقاله امیر قادری درباره همه حاشیه‌ها و جنجال‌ها درباره بهرام بیضایی و فیلمش در جشنواره فجر؛ : این جا چه قدر ساکت است...

سینمای ما - امیر قادری:

«من فکر می‌کنم و مردم دنیا عینک ذره‌بینی زدن که فکر من رو بخونن.»
بوچ در بوچ‌ کسیدی و ساندنس کید (جرج روی هیل، 1969)

- کنار گذاشته بودم دو سه موضوع را برای امسال ماهنامه فیلم که بهاریه بنویسم. یکی اش درباره عاشقانه‌های تاریخ سینما بود و باقی‌اش خاطراتی که امیدوارم یک روز بنویسم و الان موضوع‌شان را بگویم لطف‌‌اش از بین می‌رود. و روزی می‌نویسم، وقتی شهر این قدر آلوده نباشد. که همه جا را سوء تفاهم برنداشته باشد. که یکی درست و حسابی بخواند‌شان، نه مثل این روزها که همه دارند پاسخ می‌دهند و گله می‌کنند و شرمسار می‌شوند از مطالبی که در طول جشنواره فجر برای آقای بهرام بیضایی و فیلم‌اش نوشته بودم. مشکل من اما این است که انگار کسی آن یادداشت‌ها را نخوانده، چون در تمام جوابیه‌ها، هیچ نشانی از پاسخ به سوال‌های مطرح شده در آن نوشته‌ها نیست. بیش‌تر اشاره شده که ما بی‌سواد و بی‌ادبیم و این که مثلا ادبیات ورزشگاهی را به سینما آورده‌ایم. و هیچ کس قرار نیست به سوال‌هایی که درست یا غلط در آن نوشته‌ها مطرح شد، پاسخ بدهد. آن بهاریه‌ها و خاطرات را بالاخره روزی می‌نویسم. در شرایطی که همه جا را سوء تفاهم برنداشته باشد. که هوا این قدر آلوده نباشد. که لااقل یکی مطالب را بخواند. سعی کند حرف‌مان را بفهمد.

- راست‌اش وقتی داشتم آن یادداشت‌ها را می‌نوشتم، انتظار هر جور واکنش‌ای را داشتم جز پیش کشیدن ماجرای شکستن حرمت استاد و بی‌حرمتی ما. باور کنید هنوز هم منتظرم. آن مقاله‌ها وجود دارند و چاپ شده‌اند. می‌خواهم مصادیق بی‌ادبی‌مان را ببینم و این که کجا بد حرف زده‌ایم. انتظار داشتم پاسخ‌ها را بشنوم. تا وارد بحثی بشویم که به بهانه‌اش بتوانیم حرف‌های‌مان را بزنیم. که جز صادر کردن حکم بی‌ادبی و بی‌سوادی ما، (این دفعه البته خوشبختانه هنوز کسی ننوشته که پول گرفته‌ایم تا درباره بیضایی این طوری بنویسیم) مدافعان فیلم و فیلمساز، درباره چیزی بنویسند که نوشته بودیم. این قدر که برای همه حرمت نوشته و نقد فیلم و فیلمساز مهم بود، که آن چه نوشتیم مهم نبود. درباره فیلم بیضایی هم که همین را گفته بودم. انگار تمام هدف مبارزه است. با کی و چی معلوم نیست و مهم نیست. پس به‌ام حق بدهید اگر فکر کنم این مبارزه‌ای است برای حفظ جایگاه و طبقه، تا بحث درباره آن چه مطرح کرده بودیم.

- اتفاقا وقتی داشتم آن یادداشت‌ها را می‌نوشتم، برای این که بحث منحرف نشود، برای این که به نظرم در یک رسانه عمومی حق‌اش را نداشتم، حواس‌ام بود که بحث را خصوصی نکنم. که وارد حریم زندگی خصوصی کسی نشوم. که تا جایی که می‌شود درباره خود فیلم و کارنامه فیلمساز بنویسم. درست یا غلط هر چه نوشته‌ام، درباره خود فیلم است و آن چه از سینما می‌دانم. در آن‌ها هیچ اشاره‌ای پیدا نمی‌کنید به رابطه‌های داشته یا نداشته فیلمساز با کسی یا چیزی. اگر نقل قولی بوده، همان‌‌هایی است که بیضایی در جلسه مطبوعاتی بعد از نمایش فیلمش گفت. حتی فکر می‌کنم چیزی درباره منتقدان علاقه‌مند و هواداران‌اش هم نگفتم. برایم فیلم مهم بود و تفکر فیلمسازش. و حالا بازتاب‌ها و جوابیه‌ها را بخوانید. مقایسه کنید لحن‌اش را و ارجاع‌هایی که داشته‌اند و برخوردهایی که کرده‌اند.

- بعد از همه جالب‌تر این ماجرای وارد کردن ادبیات ورزشگاهی به متون نقد ادبی بود. جمله تبلیغاتی خیابان‌های پایین شهر مارتین اسکورسیزی (که می‌دانم بارها نقل‌اش کرده‌ام) این است که: «جایی که گناهان انسان پاک می‌شود، کلیسا نیست؛ خیابان‌های پایین شهر است.» و راست‌اش ما به این باور داریم که فاصله‌ای میان آن چه در کتاب‌هاست با آن چه زندگی می‌کنیم، وجود ندارد. که ورزشگاه همان قدر مهم است که سینما. که اگر بد بود هیچ کدام‌اش را نمی‌رفتیم. که فقط این نیست که شاید بخشی از آن چه در ورزشگاه فریاد می‌زنیم، به عنوان نقد سینمایی هم بنویسم. برعکس‌اش هم صادق است. آن چه در نقد سینمایی گفتن‌اش را در شان خودمان نمی‌دانیم؛ در ورزشگاه هم تکرارش نمی‌کنیم. برای من از جهتی تماشای فیلم کنسرت 2007 گروه میوز در استادیوم ویمبلی، شاید فرقی با دیدن یک فیلم خوب نداشته باشد و باور داریم که اگر آگاهی شکل می‌گیرد از درون همه این‌هاست. از زندگی که هر لحظه‌اش را می‌شود به شکلی تجربه کرد. که نمی‌توان بین سطح و عمق‌اش، تمایز و تفاوتی قائل شد. یا آدم فهمیده‌ و باتجربه‌ای هستی یا نه. که اگر هستی آن وقت می‌شود بروزش را هر جایی و به هر شکلی به تماشا نشست. ایراد می‌گیرند که همان جوری می‌نویسیم که حرف می‌زنیم. خب به نظرم، شجاعت‌اش را داریم. چون می‌توانیم از حرف‌مان دفاع کنیم. که آن چه را لذت‌اش را می‌بریم، همان چیزی است که قدرش را می‌دانیم و شان‌اش را حفظ می‌کنیم، که آگاهی‌مان را افزون می‌کند. که می‌توانیم هم از بازی محمدرضا گلزار در آتش بس و بهرام رادان در ساقی خوش‌مان بیاید و هم جک بلک در مدرسه راک و هم شون کانری در رابین و ماریان (که هیچ جوری از دست‌اش ندهید) و مارچلو ماسترویانی در شب‌های روشن. و البته در هر کدام از این انواع فیلمسازی، تشخیص خوب و بدش کار آسانی نیست. باور نمی‌کنیم که بین آثاری که به هنری و مستقل و جدی معروف شده‌اند، فیلمفارسی نداشته باشیم. و در فیلمفارسی‌ها چیز با ارزشی یافت نشود. همین است که وقتی بیضایی در جلسه نمایش بعد از فیلمش بین بازیگر تئاتری و بازیگر تجاری فاصله می‌گذارد و ارزش گذاری می‌کند، باور نمی‌کنیم. به نظرمان می‌رسد این یکی دیگر از همان فاصله گذاری‌هاست. چیزی در مایه فاصله ایجاد کردن میان کلیسا و خیابان و خلاصه همان شعار تبلیغاتی خیابان‌های پایین شهر. و این محدودیتی است که راست‌اش ما درک‌اش نمی‌کنیم. اگر فاصله‌ای میان حرف‌ ما و صفحه کاغذ وجود داشته باشد، به نظرم مشکل از جای دیگری است. وگرنه آن چه را که نمی‌نویسیم، سعی می‌کنیم حرف‌اش را هم نزنیم.

- ادعا نمی‌کنم البته که به این مرحله رسیده‌ام، ولی فکر می‌کنم تلاش برای حصول چنین تجربه‌ای، که رسیدن به چنین لذت صادقانه‌ای، خیلی سخت‌تر و البته جذاب‌تر از کشف مثلا نمادها در فیلمی مثل وقتی همه خوابیم است، و سر دادن ندای آن مبارزه همیشگی با پول و قدرت. که باور کنید پی بردن به تمام نشانه‌هایش در وقتی همه خوابیم، کار دشواری نیست. اما سوال من این جاست که این مبارزه همیشگی، چه قدرش صادقانه و اگاهانه بوده و این مبارزه گاهی کور، آیا همیشه به توسعه و پیشرفت این سرزمین کمک کرده است؟ یا بیش‌تر به کار ساخت اسطوره‌هایی آمده که دیگر نمی‌شود به‌شان دست زد. که مدام منت فیلم نساختن‌شان را سر کشورشان می‌گذارند. حرف‌ها ما این بود؛ به اضافه آن چه از تندترین بخش یادداشت‌هایم در دوران جشنواره فجر و درباره این فیلم می‌خواهم این جا نقل کنم. صادقانه تندترین بخش‌اش را تا بخوانید و بتوانید قضاوت کنید. این همان لحنی است که درباره‌اش صحبت می‌کنند و بحثی که دغدغه‌ام بود و هنوز هم هست و ظاهرا کسی دوست ندارد درباره‌اش حرف بزند:
«راه لذت بردن از «وقتی همه خوابیم» تنها یک چیز است؛ این که سراغ روش درمانی همیشگی استاد برویم: همه را محکوم کنیم به جز خودمان. تقصیر را گردن همه بیندازیم و ردای بی‌گناهی و سواد و فرهنگ به تن کنیم. این تنها راهی است که می‌توانیم آرام شویم. «وقتی همه خواب بودیم» فیلم محبوب بیماران روشنفکری ایرانی است. یک جور بیماری که در آن فرد، گناه و مسئولیت را از روی دوش خود، به سمت دیگران و تاریخ و سیستم پرتاب می‌کند. پس تخریب و مبارزه، به هر شکل و وسیله و سطح درک و سوادی مجاز می‌شود. مبارزه کن و فریاد بزن و از شرایط اوضاع گله کن. بیش از آن که نتیجه مهم باشد، این فرصتی است برای تو تا کسی زره آهنین‌ات را بالا نزند. که کمبودهای خودت را نبیند. به همین دلیل، ارزش روزمرگی از بین می‌رود - این که استاد در جلسه مطبوعاتی فیلم‌اش می‌گوید نوکر روزمرگی نیست، نباید هم باشد. چون این درست همان جایی است که انسان با خودش و با دیگر مردم رو به رو می‌شود. جایی که باید از حصار تاریخ و فرهنگ و اسطوره و کتاب‌‌های قطور بیرون بیاید و رو به روی بقیه بایستد. سوء تفاهم نشود. قرار نیست از بی‌سوادی دفاع کنم. باید خواند و خواند و خواند. اما چنین سوادی، تا وقتی یک جور تجربه زندگی روزمره را دربرنگیرد، تا وقتی خود فرد را در کنش و واکنشی دائمی با جامعه‌اش قرار ندهد، سواد ناکاملی است. واقعی نیست. نتیجه‌ چنین آگاهی محدودی پس از سال‌ها، می‌شود فیلمی که در آن سازنده‌اش از عالم و آدم کینه به دل دارد. که می‌خواهد انتقام زندگی نکرده‌اش را از همه، و به خصوص از تماشاگرش بگیرد. باز به همین خاطر است که وقتی بعد از جلسه نمایش فیلم، از استاد می‌پرسند که چرا شخصیت‌هایش این طوری حرف می‌زنند، در می‌آید که: «چون لاتی حرف نمی‌زنند. همان طور که من لاتی حرف نمی‌زنم.» این واکنش برای‌تان آشنا نیست؟ این همان بیماری و کمبود همیشگی ما نیست؟ که انگ بزنیم و اسم بگذاریم و داخل یک گنجه بگذاریم و درش را هم ببندیم؟ که اسم‌اش را بگذاریم «لات» و باقی ملت هم که باید دور شوند و کور شوند. چون اگر بخواهند بروند طرف‌اش، اسم‌اش لات بازی است، اگر دوست‌اش نداشته باشند، یعنی فرهنگ را دوست ندارد، یعنی سواد را دوست ندارند. یعنی این که از لات بازی خوش‌شان آمده است. از همه مهم‌تر یعنی استاد را دوست ندارند. از ارجاع‌های اساطیری فیلم‌های بیضایی حرف می‌زنند و کسی حواس‌اش نیست که این وسط اسطوره اصلی خود فیلمساز است. اسطوره‌ای که قرار نیست کسی به‌اش دست بزند. . این‌ نگرش اسطوره‌ای عوض این که شادمان کند، غمگین می‌کند، عوض این که وجدان‌مان را سبک سازد، به زنجیر می‌کشاندمان، عوض این که زندگی ببخشد، جان می‌گیرد. و یکی بالاخره باید به استاد قدیمی بگوید که جستن راه رهایی و شادی، اتفاقا محتاج طی طریق سخت‌تر و آزارهای بیش‌تری است. مسیری است که در آن اول باید با وجود و بروز خودمان رو به رو شویم. عوض این که کناری بنشینیم و تباهی و درد و مصیبت و معصیت را در دیگران ببینیم و نچ نچ کنیم. اعتراض و مبارزه و افشاگری «وقتی همه خوابیم»، روشنفکری از این نوع، بعید می‌دانم که بتواند چیزی را (به جز مجسمه بی‌خدشه خود استاد) بسازد. چنین نفرتی بعید می‌دانم بتواند چیزی را درمان کند. گاف‌های روایی و ساختاری فیلم چطور در پناه چنین اسطوره‌سازی و فرهنگ‌نمایی در امان می‌مانند. در این شرایط دیگر کسی در این باره صحبت نخواهد کرد که بازی مژده شمسایی و علیرضا علوی‌تبار روی پرده تاثیر خوبی ندارد. که سلیقه استاد برای ساختن تیپی که شقایق فراهانی اجرایش می‌کند، چه قدر لوس است. دقت کنید: لوس. که ایده شروع شدن یک فیلم در فیلم از طریق خود نمایش و نه پشت صحنه چه قدر تکراری است و وقتی این قدر طول می‌کشد، چطور تماشاگر را سردرگم می‌کند. که این روش و ریتم ارائه اطلاعات، فقط آدم را عذاب می‌دهد. (هیچکاک حرف‌های به درد خوری در این باره دارد که وقتی تماشاگر نتواند اطلاعات را به خوبی دریافت کند، چطور از حوزه تاثیر فیلمساز خارج می‌شود) که تکرار همان صحنه‌های قبلی، یک بار دیگر با بازیگران تازه، چه گونه مسیر پیشرفت فیلم را در دست‌انداز می‌اندازد. متاسفم آقای بیضایی. اما به نظرم روزگار تغییر کرده‌ است. که دوربین‌ها روشن شده‌اند. که در مسیر جریان آزاد زمان و اطلاعات، دیگر نمی‌شود چیزی را در حصار کتاب‌خانه و تحسین‌ دور و بری‌ها و ادعای فرهنگ و سواد پنهان شده در دل یک جور مقدس‌نمایی و انگ زدن به دیگران پنهان کرد. که باید نور فلاش‌ها و حضور دوربین‌ها را تحمل کرد. در روزگاری که دانش به جسم سیالی تبدیل شده که می‌لغزد و نفوذ می‌کند و نه فقط در طیف و طبقه محدودی، که در زندگی روزمره و در میان مردم پخش می‌شود.»

- این‌ها به نظرم تندترین بخش از یادداشت‌هایم بود. و چون بخشی از این بازتاب‌ها در مجله فیلم چاپ شده بود که اصل‌اش در این مجله موجود نبود، مجبور شدم دوباره نقل‌‌اش کنم که بخوانید و قضاوت کنید. این‌ها می‌تواند درست باشد یا غلط. می‌تواند حرف‌هایی سطحی باشد یا عمیق. شما می‌توانید وقتی همه خوابیم را دوست داشته باشید یا نه. اما همین است که هست. و حرف‌های ما هم درباره فیلم است. و این که نسل قبل به جای یک جور قیم مآبی، عوض این که خوب‌ها و بدهای‌مان را سوا کنند، اجازه بدهند حرف‌مان را بزنیم. اگر خوب نبود، اگر باد هوا بود و حرف بی‌فایده بود که خودش بر باد می‌رود و نشانی ازش نمی‌ماند. روزی روزگاری هوشنگ گلمکانی از من پرسید نگران نیستم که همان رفتاری که با پیشینیان می‌کنم، نسل آینده روزی سر خودم درآورد؟ که گفتم: این خیلی طبیعی است که نسل‌های بعدی آن چه را نوشته‌ام قبول نداشته باشند. که گاف‌هایش را پیدا کنند. اما امیدوارم جوری زندگی کنم که خود من هم همراه آن‌ها به همه این اشتباه‌ها برسم. که در ان «لحظه» همراه آن‌ها مچ خودم را بگیرم. آن وقت بار دیگر می‌توانیم همراه همدیگر زندگی تازه‌ای را شروع کنیم. همان جور که ما در این سال‌ها سعی کردیم چنین کاری بکنیم. و راست‌اش رفتن به فضای اینترنت و راه انداختن سایت سینمای ما هم گامی در همین مسیر است. آن جا همان قدر نویسنده‌ها می‌توانند حرف‌شان را بزنند که مخاطب‌های‌شان. در همین روزهای اخیر حجم حمایت‌ها از بیضایی و فیلم‌اش در سایت، خیلی بیش‌تر از مخالفت‌ها بوده. اما این مسیری است که طی کردن‌اش دست ما هم نیست. اقتضای روزگار نوست.

- به این ترتیب در میان تمام این بازتاب‌ها، آن چه را که فکرش را می‌کردم، تکرار شد. انگ زدن، طبقه‌ بندی کردن، تلاش برای کنار گذاشتن، قیم مآبی و قضاوت مدام در سطح سواد و ادب افراد، برای تغییر معنای حرف‌ها و کلمات، تغییر مسیر بحث و حتی نسبت دادن چیزهایی به ما که اصلا ننوشتیم. به خصوص می‌خواهم برای رفع یک سوء تفاهم میان همکا‌ران‌ام، به نکته‌ای اشاره کنم در مطلب آقای کریمی که من گفته‌ام اولین بار تاثیر نقد سینمایی از فلان جلسه مطبوعاتی شروع شد و این‌ها. خب من نوشته بودم تاثیر در سال‌های اخیر. وگرنه دوران دوایی و وجدانی که هیچ، در اواخر دهه 1360 و اوایل 1370 و در همین مجله فیلم، تاثیر نقد فیلم به چنان جایگاه غبطه‌انگیزی رسید که باعث شد به نظرم مطالب سینمایی، به تاثیر گذارترین گونه ادبی در یکی دو دهه اخیر تبدیل شود. گاهی حتی موثرتر از شعر و رمان. و خوشبختانه هنوز هم هست. به هر حال تمام آن نوشته‌ها موجود است. می‌شود برگشت و لحن آن چه را که ما درباره فیلم، و تاکید می‌کنم نگاه و کارنامه سینمایی یک فیلمساز، نوشتیم؛ مقایسه کنید با لحن مطالبی که درباره‌ام نوشته شد و نه البته درباره آن چه درباره فیلم آقای بهرام بیضایی نوشته بودم. و این که حدود این نوشته‌ها تا کجا می‌رفت و اجازه نوشتن تا چه مرزی را به خود می‌داد.

- من البته از جایم تکان نمی‌خورم. در این سال‌ها چنین برخوردهایی را (البته در ابعاد بسیار کوچک‌تری) زیاد تجربه‌ کرده‌ام. که نمونه‌ای‌ترین‌اش برخوردهایی بود که سر مطلب ضد چاپلین به راه افتاد، و به نظرم بعضی استدلال‌های من برای دوست نداشتن چاپلین همان‌هایی است که به خاطرشان وقتی همه خوابیم را دوست نداشتم. برای من این ادامه همان راهی است که از سال‌ها پیش آغاز کرده بودم. همان کودکی که در به در به دنبال یک وی اچ اس قدیمی رنگ و رو رفته از آقای لینکلن جوان می‌گشت. که مدام منتظر بود تلویزیون یکی از عصرهای غم‌انگیز جمعه‌، یک بار دیگر خاطرات خانوادگی والریو زورلینی را پخش کند. که مجله فیلم سر ماه دربیاید. که مطلب یادت هست شماره 100 هوشنگ گلمکانی و اشاره ایرج کریمی به کانون معنا در دکتر ژیواگو و نقدی را که مجید اسلامی بر مثلا داستان سر راست دیوید لینچ نوشت را بخواند. که سر موقع به جلسات نمایش‌ تک تک کانون فیلم‌های ریز و درشتی که همه عمر دنبال‌شان می‌گشت برسد. که یک نسخه تر و تمیز تازه از به پول دست نزن ژاک بکر گیر بیاورد. و نخستین تریلر فیلم تازه مایکل مان را از اینترنت روی هوا بزند. که همین دیشب بود، با آن نمایی که جانی دپ با پالتوی بلند و اسلحه، از روی نرده‌ها به طرف لنز دوربین می‌پرد که انگار اسلوموشن است و در واقع نیست. اما تمام این‌ها قرار نیست ربطی داشته باشد به این که درست یا غلط فکر نکنم وقتی همه خوابیم ربطی به آن سینمایی که دوست دارم، ندارد؛ و دیدگاه سازنده‌اش، نه تنها کمکی به توسعه و پیشرفت این سرزمین و مردم‌اش نمی‌کند، که آن را عقب هم می‌راند. و اتفاقا خودش را مخالف همان نوع ساده‌انگاری نشان می‌دهد که از آن سرچشمه می‌گیرد. هر چیزی جایگاه خودش را دارد و اصلا چرا باید همه چیز را با هم قاطی کنیم.
- پس لطفا اجازه بدهید. نگذارید همان فاصله‌ای که میان شما و نسل‌های قبل‌تان افتاد، بین ما و شما هم بیفتد. امیدوارم بفهمید حرف ما چیست، که آن وقت می‌توانیم با هم بحث کنیم. ولی این طوری به هیچ جا نخواهیم رسید، با نسبت دادن کلماتی به ما که هیچ وقت در بحث‌های‌مان راجع به فیلم به کار نبرده‌ایم. با جدا کردن ما از خودتان. با جدا کردن خیابان از کلیسا. با جدا کردن ورزشگاه از سینما.

-
این ماجرای خیابان و کلیسا هنوز ادامه دارد. ساعت یک و نیم است و ادی تند دست و وردست‌اش چارلی از «خیابان» می‌گذرند و در سالن ایمز را باز می‌کنند و پا داخل سالن می‌گذارند. بعد چارلی درمی‌آید که:
- چارلی: چه قده ساکته.
- ادی: شبیه کلیساست. کلیسای تیغ‌زنای خوب.
- چارلی: واسه من که شبیه مرده‌شور خونه‌اس. میزای بیلیاردشم به تختایی می‌مونن که مرده‌ها رو می‌زارن روش.
- ادی: ولی من زنده از این جا می‌رم بیرون چارلی...

نظرات