یادداشتی بر فیلم «صداها»؛ : نپرسیم «که چی؟»

سینمای ما - امیرحسین جلالی: به شخصه امیدوار بودم «صداها» فیلم خیلی خوبی از کار درآمده باشد، طوری که بتوانم خاطره «باج خور» و «جعبه موسیقی» را به دست فراموشی بسپارم. اخبار زمان ساخت فیلم و به خصوص صحبتهای فرزاد موتمن هم آدم را امیدوار می کرد. پس از تماشای فیلم اولین سوالی که سراغم آمد این بود: «خوب، که چی؟»
فیلم درباره قتلی است که در یک آپارتمان رخ می دهد و دو همسایه قاتل را هم به نوعی درگیر ماجرا می کند. پس با یک تریلر طرفیم که باید مطابق اقتضائات ژانر بیننده اش را درگیر کند و منتظر ادامه فیلم نگه دارد. ساختار فیلمنامه غیر خطی است و از آخر به اول روایت می شود. تجربه ای که نمونه هایش در سینمای معاصر دنیا زیاد است و هر علاقمند سینمایی هم این نمونه ها را دیده و نیازی به یادآوری ندارد. اولین نکته ای که درباره «صداها» به نظر می آید این است که لزوم استفاده از این ساختار خاص در فیلم چیست؟ به نظرم این سوال از اساس اشتباه است. ساختار فیلمنامه مثل بقیه اجزای یک فیلم جزو ابزارهایی است که سازندگان در اختیار دارند و می توانند برای جذاب تر کردن فیلمشان(بهتر ساختن فیلمشان) از آنها استفاده کنند. کارگردان احساس می کند برای باورپذیرتر بودن، جلب نظر منتقدین یا فروش بیشتر فیلمش باید از فلان بازیگر استفاده کند یا بهمان آهنگساز را به کار بگیرد. دقیقا بر اساس همین احساس نیاز هم ممکن است تشخیص دهد که ساختار غیر خطی به فیلمش در راه رسیدن به اهدافی که دارد کمک می کند. به این ترتیب ساختار فیلمنامه مثل دیگر جزئیات فیلم جزو حیطه اختیارات فیلمساز است و درباره «صداها» تنها می توان نظر داد که آیا چنین ساختاری جواب داده و به اصطلاح درآمده یا نه.
موتمن و سعید عقیقی پس از «هفت پرده» و «شبهای روشن» برای بار سوم با هم کار کرده اند و فیلمی ساخته اند که از خیلی جهات تجربه نویی در سینمای ایران به حساب می آید. بیش و پیش از هر چیز آنچه مهم است نوع نگاه تیم موتمن- عقیقی به سینماست که در گفتگوهای قبل و بعد از نمایش فیلم مطرح کرده اند. اینکه به دنبال راهی هستند تا هم عرصه های جدیدی از فیلمسازی را تجربه کنند و هم فیلم جذابی برای تماشاگر بسازند. اینکه فروش فیلم برایشان مهم است و اینکه فیلم کوچکی ساخته اند که ادعایی ندارد و فقط می خواهد تجربه جدیدی برای بیننده به دنبال داشته باشد. این نوع نگاه متواضعانه سازندگان در سراسر فیلمشان هم به چشم می خورد و «صداها» هرگز برای تماشاگر قلق و اضطرابی ایجاد نمی کند. می شود با فیلم همراه نشد(هرچند که کار سختی است) ولی اصلا نمی شود با عصبانیت یا پشیمانی سالن را ترک کرد. این همان نگاه و بینشی است که مثلا در «جعبه موسیقی» وجود نداشت و خود موتمن می تواند با مقایسه بازخوردهای آن فیلم و «صداها» صحت این ادعا را تایید کند.
«صداها» از همان تیتراژ نوآوریهایش را شروع می کند. فیلمی که درباره تاثیر صدا در زندگیهای مدرن آپارتمانی ساخته شده(لااقل یکی از نکاتش این است) با تیتراژ مصوت شروع می شود. بازیگران فیلم به خوبی از پس کارشان برمی آیند. این فیلمی است که حتی یک نمای خارجی ندارد و با توجه به سختی یک شکل نگه داشتن حس چهره و بدن و صدا در فیلمهایی با ساختار غیرخطی، گروه بازیگران «صداها» شایسته تحسینند. به جز رضا کیانیان که شباهت مفرط نقشهایش دیگر دارد روی اعصاب راه می رود و میکائیل شهرستانی که بعضی جاها از پس نقشش برنمی آید بقیه بازیگران خوب هستند. ضمن اینکه فیلم یک طناز طباطبایی حرفه ای و دلچسب دارد که کاملا رابطه اش با نقش را فهمیده و اجرا کرده است.
فیلمبرداری داریوش عیاری واقعا خوب است. نماهای چرخشی فیلم، به خصوص که در ساختار اثر دارای هویت است(مثلا شروع سکانسهای سریالی با نماهای چرخشی که از آیفون شروع یا به آن ختم می شود)، بعضی لرزشهای دوربین که مشخصا حس تعلیق را به بیننده القا می کند و به طور کلی سختی فیلمبرداری این همه نمای داخلی و بسته، عیاری را شایسته احترام می کند.
کارگردانی موتمن از همیشه قوی تر است. به عنوان نمونه نگاه کنید به سکانس قتل کیانیان توسط پسیانی از شروعش موقع خارج شدن کیانیان از آپارتمان و ادامه اش که یکی از بهترین سکانسهای درگیری را شکل داده است.(من که یادم نمی آید در فیلمی ایرانی صحنه قتلی با مشت و لگد آن هم با این همه جزئیات داشته باشیم)
اما چیزی که اصلا نمی شود نادیده اش گرفت فیلمنامه سعید عقیقی است، تجربه ای جدید که عقیقی به خوبی از عهده اش برآمده. جزئیات داستان به دقت در سراسر آن پخش شده اند و به موقع و به اندازه در اختیار تماشاگر قرار می گیرند. دیالوگها روی مرز باریک مدرن بودن و غیرمتکلف بودن به خوبی راه می روند و به جز چندتا از دیالوگهای مادر پگاه آهنگرانی(شهین نجف زاده) هرگز بر فیلم سوار نمی شوند. سکانس پایانی فیلم که در حقیقت نقطه عزیمت فیلمنامه به حساب می آید و گفتگوی عاشقانه کیانیان و نونهالی همان قدر خوب نوشته شده که خوب اجرا شده است و این قضیه بهترین دلیل موفقیت تیم موتمن/ عقیقی است.
حالا دوباره برمی گردم سراغ سوال اول این یادداشت: «خوب، که چی؟» باید یاد بگیریم این سوال و سوالاتی از این دست را برای همیشه از ادبیات نقد فیلم خارج کنیم. «صداها» یک فیلم خوب است. ساختار غیر خطی، بازیگران تئاتری، فضا و مضمون هانکه ای، فیلمبرداری و رنگ و نور و کارگردانی همه جزئیاتی هستند که ماحصلشان شده یک فیلم خوب. فیلمی که در حد ادعایش تماشاگر را ارضا می کند و به گفته سازندگانش «فیلم کوچکی است که خوب ساخته شده». باید درباره فیلم نوشت و پرسید و سوالات و ایراداتی مثل «چه می خواست بگوید؟» و «آخرش که چی؟» را کنار گذاشت. فیلمی داریم که نمی توانیم دلیلی بر بد و ضعیف بودنش اقامه کنیم، پس باید قبول کنیم که فیلم خوبی است. به همین راحتی.

نظرات